די טײַטשן פֿונעם וואָרט „חורבן“ איידער ס'האָט געמיינט דער נאַצי־גענאָצידThe meanings of the Yiddish word ‘khurbn’ before it meant the Nazi genocide
אַ גרופּע ייִדן אין וואַרשע 1938 Photo by fotopolska
צוויי יאָר פֿאַרן חורבן
האָט מען נישט גערופֿן דעם חורבן „חורבן“.
צוויי יאָר פֿאַרן „שואה“
האָט עס נישט געהאַט קיין נאָמען.
(„ווערטער“, פֿון מאיר וויזעלטיר)
די שורות פֿון אָט דעם העברעיִשן ליד האָבן זיך מיר באַוויזן פֿאַר די אויגן בשעת איך האָב לעצטנס געלייענט די נײַע העברעיִשע איבערזעצונג פֿון יעקבֿ לעשצינסקיס בוך „ערבֿ-חורבן: פֿון ייִדישן לעבן אין פּוילן, 1937-1935“. דאָס בוך איז איבערגעזעצט געוואָרן פֿון דוד רויזנבליט. אינגאָ לאָזע האָט עס רעדאַקטירט.
„ערבֿ-חורבן“ איז אַן אויסקלײַב אַרטיקלען וואָס יעקבֿ לעשצינסקי האָט פּובליקירט אין פֿאַרשיידענע צײַטונגען, דער עיקר — אין פֿאָרווערטס. די אַרטיקלען שילדערן און אַנאַליזירן די שווערע לאַגע פֿון די ייִדן אין פּוילן אין דער צווייטער העלפֿט פֿון די 1930ער יאָרן. „ס׳איז מײַן טיפֿסטע איבערצײַגונג,“ שרײַבט דער מחבר אינעם אַרײַנפֿיר, „אַז מען קען נישט פֿאַרשטײן די װאָרצלען פון דער גרױסער קאַטאַסטראָפֿע אָן אַ גרינטלעכער פֿאָרשונג פֿון דער ערבֿ-קאַטאַסטראָפֿע“.
„ערבֿ-חורבן“, וואָס איז אַרויס אין יאָר 1951, איז אַ וויכטיקער היסטאָרישער דאָקומענט. שטעלט זיך אָבער די פֿראַגע, צי דער טיטל „ערבֿ-חורבן“ (און אייגנטלעך זײַן תּוך) איז נישט קיין אַנאַכראָניזם. צי באַנוצנט נישט דער מחבר אַ טערמין וואָס איז דעמאָלט — אין די דרײַסיקער יאָרן — נאָך נישט געווען גילטיק?
לעשצינסקי (1966-1874) איז געווען אַ סאָציאָלאָג, וואָס האָט געפֿאָרשט די לאַגע פֿון ייִדן אין די לעצטע דורות, און בפֿרט אין פּוילן. ער איז געווען איינער פֿון די צענטראַלע דענקערס אין ייִדישלאַנד, און פֿון די בולטסטע קולות וואָס האָבן קלאָר געוואָרנט וועגן דעם קומענדיקן חורבן. זײַנע ביכער האָבן שוין דעמאָלט געטראָגן נעמען ווי „דער ייִדישער עקאָנאָמישער חורבן“ (1934) און „די עקאָנאָמישע קאַטאַסטראָפֿע פֿון ייִדן אין דײַטשלאָנד און פּוילן“ (1936). אין אַן אַרטיקל, דערשינען אין די „ליטעראַרישע בלעטער“ שוין אין יאַנואַר 1934, האָט ער געשריבן וועגן דער דײַטשישער סכּנה: „יאָ, איך האָב זיך טאַקע שטאַרק איבערגעשראָקן… די ייִדישע פּאָליטיק פֿון היטלער איז גאָר פֿון אַן אַנדער כאַראַקטער… און וועט האָבן גאָר אַנדערע אויסווירקונגען אין דער וועלט.“
דערפֿאַר קאָן מען זאָגן אַז לעשצינסקי האָט טאַקע בכּיוון געניצט דאָס וואָרט חורבן נאָך איידער מען האָט אַזוי גערופֿן אויף ייִדיש די פֿאַרניכטונג פֿון ייִדן אין 1945-1939. הייסט עס, אַז קיין אַנאַכראָניזם איז עס נישט, און ער האָט כּשר פֿאַרדינט דעם זכות אויסצוקלײַבן אַ טיטל ווי „ערבֿ-חורבן“. פֿונדעסטוועגן, אין 1937, ווי מאיר וויזעלטיר האָט געשריבן אין זײַן ליד, איז דער „חורבן“ טאַקע נישט געווען דער זעלבער חורבן ווי נאָך 1945.
אין האַרקאַוויס ווערטערבוך, וואָס איז אַרויס אין 1929, איז די דעפֿיניציע פֿון „חורבן“ — disaster. יצחק ניבאָרסקי, אין זײַן „ווערטערבוך פֿון לשון-קודש-שטאַמיקע ווערטער“ (2012), האָט צוגעגעבן, פֿאַרשטייט זיך, די שפּעטערדיקע דעפֿיניציע: „די אויסראַטונג פֿון ייִדן אין אייראָפּע דורך די נאַציס“.
ווײַזט זיך אויס, אַז פֿאַר 1939 האָט מען „חורבן“ גערופֿן אַ סך מינים צעשטערונגען און קאַטאַסטראָפֿעס. אַז מע קוקט אַרײַן אין די אַלטע צײַטשריפֿטן בײַם אַרכיוו פֿון ייִדישע צײַטונגען זעט מען טאַקע פֿאַרשיידענע באַטײַטן. אין די ערשטע ייִדישע צײַטונגען באַנוצט מען דאָס וואָרט „חורבן“ אינעם טראַדיציאָנעלן זינען, דער עיקר לגבי דעם חורבן בית המקדש אָדער חורבן ירושלים. דאָ און דאָרטן באַצייכנט „חורבן“ אויך סתּם אַ צעשטערונג, אַזוי ווי דאָס קעפּל „דער חורבן: אַ שול אָן אַ דאַך, אָן פֿענצטער, צעבראָכענע ווענט“ אין אַן אַרטיקל אין „קול מבשר“ אין 1869. אין די אַמעריקאַנער ייִדישע צײַטונגען שילדערט „חורבן“ בדרך־כּלל אַן ערד-ציטערניש, און אַ מאָל אויך אַן עקאָנאָמישן באַגריף: „אַ חורבן איבערן חורבן“ (“דיא ארבייטער צייטונג”, 1894).
פֿון דער אַנדערער זײַט האָט מען אין מזרח־אייראָפּע שוין אין יאָר 1900 גענוצט דאָס וואָרט „חורבן“ לגבי פּאָגראָמען, ווי מע זעט אין דעם קעפּל „חורבן אין שטעטל“, אין דער צײַטונג „דער יוד“ אין 1900. נאָכן טרויעריק באַרימטן קעשענעווער פּאָגראָם שרײַבט מען אין 1903 אין „דער פֿרײַנד“: „עס איז אוממעגלעך צו באַשרײַבן דעם שרעקליכען חורבן.“ נאָך די 1905ער פּאָגראָמען איז „חורבן“ געווענדט צום גאַנצן טראַדיציאָנעלן לעבן: „גרעסער פֿון אומעטום איז געווען דער חורבן אויף דעם אַלטן מאַרק און אַלע גאַסן אַרום“ („דער פֿרײַנד“, 1905). אַזוי אַרום רופֿט ש. אַנ-סקי זײַן בוך: „דער ייִדישער חורבן פֿון פּוילן, גאַליציע און בוקאָווינע, 1917-1914“.
אין די פּוילישע ייִדישע צײַטונגען צווישן ביידע וועלט-מלחמות, און דער עיקר אין די דרײַסיקער יאָרן, ווערט דאָס וואָרט „חורבן“ נאָך מער פֿאַרשפּרייט. מע באַנוצט עס אויך ווי אַ מעטאַפֿאָר, וויי למשל, „דעם קולטורעלן/רעליגיעזן/עקאָנאָמישן חורבן“. אויך לעשצינסקי באַנוצט עס, ווי מיר האָבן שוין פֿריִער געזען — אָבער דאָס הייסט נאָך נישט אַז ער האָט באַשײַמפּערלעך געזען וואָס וועט פּאַסירן נאָך דער דײַטשישער אָקופּאַציע. ער איז דאָך געווען אַ סאָציאָלאָג, נישט קיין נבֿיא. לעשצינסקי שילדערט אַ דויערנדיקן טאָגטעגלעכן חורבן: „פֿאַר די לעצטע צװײ און אַ האַלב יאָר — שרײַבט ער — איז נישט געװען קײן אײן טאָג, ממש טאַקע קײן אײן טאָג, אַז ס׳זאָלן אין װאַרשע אָדער אין לאָדזש נישט זײַן קײן פֿאַרװוּנדעטע ייִדן.“
לעשצינסקי דערציילט וועגן די טרויעריק באַרימטע פּאָגראָמען — ווי אין פּשיטיק, מינסק-מאַזאָוויעצק אאַז״וו — אָבער נאָך מער, וועגן די „קליינע“ אומצאָליקע אָנפֿאַלן אויף ייִדן, וואָס האָבן געשאַפֿן אַ „פּאָגראָם-שטימונג בײַ דער ייִדישער באַפֿעלקערונג“. „די פּאָגראָם-שרעק האָט אַרומגעכאַפּט אױך די ייִדן פֿון רומעניע, פֿון לעטלאַנד און פֿון ליטע.“ פֿונדעסטוועגן, „אין פּױלן װערט דער אַנטיסעמיטיזם נישט אָרגאַניזירט און אָנגעװאָרפן פֿון אױבן, נאָר שפּאַרט פֿון אונטן אַרױף; אין פּױלן טראָגט דער אַנטיסעמיטיזם אַ כאַראַקטער פֿון אַ מאַסן-באַװעגונג.“
דער סך הכּל איז אַז ייִדן פֿילן אַן אַלגעמיינע אומזיכערקייט. „אומזיכערקײט! איז דען דאָ אַן ערגערע קללה אױף דער װעלט? װײסט דען נאָך אַ פֿאָלק אין דער װעלט דעם טעם פֿון פּאָגראָם-שרעק, פֿון שטענדיק אַרומקוקן זיך, צי באַקומסטו נישט אין אַ זײַט אָדער מיט אַ פֿלאַש איבערן קאָפּ?“
תּחילת האָב איך געשריבן אַז כ’וועל פּרוווּן ענטפֿערן אויף דער פֿראַגע: פֿאַר וואָס דווקא איצט איז די איבערזעצונג פֿון „ערבֿ-חורבן“ אַרויס אין עבֿרית? קיין שום באַשטימטער ענטפֿער האָב איך נישט — אויך דער איבערזעצער, דוד רויזנבליט, שרײַבט נישט וועגן דעם אין זײַן הקדמה — אָבער אַ השערה האָב איך דווקא יאָ.
עס איז קלאָר אַז די העברעיִשע אויסגאַבע פֿון בוך איז אַרויס אין אַ באַטײַטפֿולן מאָמענט. במשך פֿון די לעצטע נײַן חדשים, זינט דעם 7טן אָקטאָבער, לעבן מיר, ישׂראלים, אין אַ באוווּסטזײַן פון „ערבֿ-חורבן“; מיר אַלע פֿילן דעם טעם פֿון דער „אומזיכערקייט“ וואָס איז געווען גוט באַקאַנט די פּוילישע ייִדן, און וואָס לעשצינסקי האָט אַזוי אויספֿירלעך געשילדערט אין די אַרטיקלען פֿון „ערבֿ-חורבן“. פֿאַרשטייט זיך, אונדזער מצבֿ איז גאָר אַנדערש: מיר האָבן אַ מדינה און אַן ארמיי, וואָס די דעמאָלטדיקע פּוילישע ייִדן האָבן נעבעך נישט געהאַט; אָבער זיכערקייט פֿעלט אונדז אויך. און אַ חידוש: מיר קעמפֿן שוין מער ווי נײַן מאָנאַטן, און בלײַבן נאָך אַלץ מיט אַ געפֿיל פֿון אומזיכערקייט. איצט, נאָך די אַטענטאַטן פֿון די פֿירערס פֿון כאַמאַס און כיזבאַללאַ, איז אונדזער אומזיכערקייט נאָך גרעסער געוואָרן.
אפֿשר איז עס אַ פּאַראַדאָקס: אויף וויפֿל מיר ישׂראלים ווילן זײַן שטאַרקע און שטאָלצע , אַזוי בלײַבן מיר אייגנטלעך גלותדיקע ייִדן. צום באַדויערן, זײַנען די קללות פֿון דער תּוכחה אין תנ״ך ווידער אָקטועל. ווי עס שטייט אין דבֿרים כ״ה, לויט יהואשעס איבערזעצונג: „דײַן לעבן וועט דיר הענגען אַנטקעגן, און וועסט אַנגסטן טאָג און נאַכט, און ניט זײַן זיכער מיט דײַן לעבן.“
A message from our CEO & publisher Rachel Fishman Feddersen
I hope you appreciated this article. Before you move on, I wanted to ask you to support the Forward’s award-winning journalism during our High Holiday Monthly Donor Drive.
If you’ve turned to the Forward in the past 12 months to better understand the world around you, we hope you will support us with a gift now. Your support has a direct impact, giving us the resources we need to report from Israel and around the U.S., across college campuses, and wherever there is news of importance to American Jews.
Make a monthly or one-time gift and support Jewish journalism throughout 5785. The first six months of your monthly gift will be matched for twice the investment in independent Jewish journalism.
— Rukhl Schaechter, Yiddish Editor
