ווי מיר האָבן געבאַקן מצה אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד (מיט אוידיאָ)How we secretly baked matzah in the Soviet Union (with audio)
וואָכן פֿאַרן פּסח איז פּלוצעם „קאַליע געוואָרן‟ אײנער פֿון די ריזיקע אױוונס פֿון בעקערײַ, און דווקא יענער אין אַ באַזונדערן צימער
Image by Pixabay
די אײנציקע שטעטל־בעקערײַ איז געשטאַנען אױפֿן ראָג פֿון צווײ צענטראַלע גאַסן, אַנטקעגן איבער אונדזער הױף. אין יענע זעלטענע נעכט, ווען מ’האָט געבאַקן ברױט, פֿלעגט דער זױערלעכער ריח פֿאַרפֿלײצן די אַרומיקע גאַסן, און דאָס איז געווען אַ סימן, אַז מע דאַרף וואָס גיכער אױפֿשטײן און לױפֿן זיך שטעלן אין דער רײ. אַניט, בלײַבט די משפּחה אָן ברױט, ווײַל אױף אַלע תּושבֿים וועט סײַ ווי סײַ ניט סטײַען. דאָס ברױט איז געווען פֿול מיט קלײַען, שטיקלעך טרוקענע אַרבעס און פּאַפּשױ־קערנדלעך. „אָבער, גאָט צו דאַנקען, ס’איז דאָך בעסער ווי גאָרניט,‟ פֿלעגט אַ בורטשע טאָן די פֿאַרשלאָפֿענע באָבע, „אַזאַ יאָר אױף די באָלשעוויקעס און אױף זײערע קעפּ.‟ פֿאַר אַזעלכע רײד האָט מען געקענט באַקומען אַ פּאָר יאָר תּפֿיסה, נאָר די באָבע האָט געוווּסט, אַז איך וועל זי ניט פֿאַרמסרן.
אין מיטן די פֿופֿציקער יאָרן האָבן די סאָוועטן פֿאַרמאַכט און רעקוויזירט די דרײַ פֿלאָרעשטער (1) שילן, פֿאַרבאָטן די כּשרע שחיטה און געפֿאָדערט בײַ אַלעמען, מע זאָל רעדן רוסיש, און נאָר רוסיש. איך געדענק ווי אונדזער מומע הינקע, וועלכע איז געווען אַ ניאַניע אין אַ קינדער־גאָרטן, כּדי צו ווײַזן, אַז זי האָט זיך אױסגעלערנט רעדן אױף רוסיש, פֿלעגט מיר אַ קניפּ טאָן אין דער באַק און אַ פֿרעג טאָן: „נו, וואָס מאַכסטו עפּעס, מאַל’טשיק (2)?‟ איך מײן, אַז דאָס איז געווען דאָס אײנציקע רוסישע וואָרט, וואָס זי האָט זיך אױסגעלערנט, ווײַל קײן אַנדערע האָב איך פֿון איר ניט געהערט.
מײַן טאַטע, נאָטקע דער אַפּיקורס, איז געווען דער אײנציקער אין דער משפּחה, וואָס האָט געקענט ניט שלעכט רוסיש, אָבער אױך אים, אַ דערוואַקסענעם מענטש, אַ פֿראָנטאָוויק (3), האָט מען געטריבן צו לערנען אין אַן אָוונטשול, ווײַל פֿאַר דער מלחמה האָט ער פֿאַרענדיקט נאָר זיבן קלאַסן פֿון אַ ייִדישער שול, און דאָס האָט זיך גערעכנט פֿאַר פֿינף קלאַסן פֿון אַ רוסישער שול. פֿון דער צווײטער זײַט, דאָס, וואָס דער טאַטע האָט געמוזט לױפֿן אין שול אַרײַן, האָט דערלױבט מײַן באָבען צונױפֿרופֿן אַ מנין ייִדן, פֿאַרמאַכן די לאָדנס און דרײַ מאָל אַ וואָך פֿלעגט מען בײַ אונדז אין שטוב דאַוונען מינחה־מערבֿ.
גלײַך נאָך פּורים פֿלעגט די באָבע אָנהײבן זיך גרײטן צו פּסח. כּל־זמן עס האָט געלעבט דער וואַסער־טרעגער ר’ משה טשערקיס, פֿלעגט ער באַזאָרגן יעדע ייִדישע משפּחה מיטן מאַרקולעשטער (4) קוואַלוואַסער אױף אײַנצושטעלן די בוריקעס, און דרײַ באַליעס טײַכוואַסער כּדי אױסצוזאָליען גרעט און טישטעכער. אינעם הױף האָט מען געמאַכט אַן אײנפֿאַכן אױוון כּדי אָנצוגליִען די כּשר־שטײנער. די צעגליטע כּשר־שטײנער האָט מען אַרײַנגעטאָן אין וואַסער און אין דעם האָט מען געכּשרט די פּסחדיקע כּלים.
אַז די „באָלשעוויקעס‟ האָבן פֿאַרמאַכט די שילן און געטריבן די אַלטע ייִדן אין די שולן זיך לערנען רוסיש, איז מילא, מע האָט זיך געגעבן אַן עצה, אָבער נאָכן פֿאַרמאַכן די שילן האָט מען פֿאַרבאָטן דעם פּאָדריאַד און ניט דערלױבט באַקן מצות. אָט דאָס איז שױן געוואָרן אַן אמתע צרה, ווײַל ווי קען זײַן פּסח אָן מצות? אַפֿילו מײַן טאַטע, נאָטקע דער אַפּיקורס, פֿלעגט וואַרטן אױף פּסח כּדי הנאה צו האָבן פֿון די פּסחדיקע מאכלים.
און דאַן זײַנען די ייִדן געפֿאַלן אױפֿן שׂכל. דער דירעקטאָר פֿון דער שטעטל־בעקערײַ איז געווען אַ ווױלער ייִד, כאָטש אַ פֿאַמיליע־נאָמען האָט ער געהאַט ווי אַ גױ אַ שלעפּער, דהײַנו — בורלאַק. האָט מען זיך צונױפֿגערעדט מיט אים, און אָט, דרײַ וואָכן פֿאַרן פּסח איז פּלוצעם קאַליע געוואָרן אײנער פֿון די פֿינף ריזיקע אױוונס, און דווקא יענער, וועלכער איז געשטאַנען אין אַ באַזונדערן צימער.
…די באָבע מילכּה האָט מיך אױפֿגעוועקט אין מיטן דער נאַכט, געהײסן זיך שטיל אָנצוטאָן, אַרײַנגעלײגט אין די הענט אַ פּאָר ווײַסע אױסגעזאָליעטע ציכעלעך און מיר זײַנען אַרױס אין דרױסן. עס איז געווען קאַלט און פֿינצטער, ממש חושך־מצרים. מיר זײַנען אַריבער די גאַס און צוגעגאַנגען צום פּלױט פֿון דער בעקערײַ. די באָבע האָט אַוועקגערוקט אין דער זײַט אַ ברײטן שטאַכעט און מיר האָבן זיך אַרײַנגעגנבֿעט אינעם הױף פֿון דער בעקערײַ און פֿון דאָרטן — אין אַ גרױסן צימער. בײַם לאַנגן טיש זײַנען געשטאַנען אַ פּאָר ייִדן און ייִדענעס, געקנאָטן און געקאַטשעט טײג. „נו, וואָס הערט זיך עפּעס, ייִנגעלע?‟ האָב איך דערהערט פֿון הינטער דער פּלײצע. האָ, די ניאַניע הינקע איז אױך דאָ. „גײ, ייִנגעלע, גײ וואַש זיך די הענט און שטעל זיך צו דער אַרבעט,‟ האָט צוגעגעבן דער פֿעטער חנא. ער האָט אָפּגעמאָסטן אַ מײרע (5), אַ וואָרף געטאָן זי אױפֿן טיש, זײער גיך צעקאַטשעט דאָס טײג און צוגערופֿן מיך צו זיך. „נאַ דיר, ייִנגעלע, דעם מכשיר און רעדל אָפּ דײַן מצה.‟
איך ווײס ניט צי נאָך עמעצער האָט אַזױ שטאַרק, ווי איך, געוואַרט אױף יענעם ערבֿ־פּסח. די באָבע האָט געבענטשט די ליכט און איך האָב געמאַכט אַ ברכה אױף מײַן אײגענער לחמא־עניא.
(1) פֿלאָרעשט — אַ ייִדיש אינדוסטריעל שטעטל אין געוועזענער צפֿון־בעסאַראַביע
(2) מאַל’טשיק (פֿון רוסיש): אַ ייִנגל
(3) פֿראָנטאָוויק (פֿונעם טערמין, מלחמה־פֿראָנט) — געוועזענער סאָלדאַט, אַ וועטעראַן פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה
(4) מאַרקולעשט — אַ גרויסע ייִדישע לאַנדסווירטשאַפֿט־קאָלאָניע
(5) מיירע — אַ פּינקטלעכע מאָס בײַם באַקן מצה
דאָס איז אַן אויסצוג פֿונעם בוך „ביאָגראַפֿיע פֿון דער סענטימענטאַלער לבֿנה‟ פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום (נאַציאָנאַלע אינסטאַנץ פֿאַר ייִדישער קולטור), איבערגעדרוקט מיטן דערלויבעניש פֿונעם מחבר
A message from our CEO & publisher Rachel Fishman Feddersen
I hope you appreciated this article. Before you go, I’d like to ask you to please support the Forward’s award-winning, nonprofit journalism during this critical time.
At a time when other newsrooms are closing or cutting back, the Forward has removed its paywall and invested additional resources to report on the ground from Israel and around the U.S. on the impact of the war, rising antisemitism and polarized discourse.
Readers like you make it all possible. Support our work by becoming a Forward Member and connect with our journalism and your community.
— Rachel Fishman Feddersen, Publisher and CEO
