דער רבי און דער מלךThe Rabbi And the King
די וואָך וועט זײַן דער יאָרצײַט פֿון רבי יהודה הנשׂיא, דער רעדאַקטאָר פֿון דער משנה — אַ חשובֿע פֿיגור, אַפֿילו בײַם רוימישן מלך אַנטונינוס.
די מאָזאַיִק אין דער אוראַלטער שיל אין ציפּורי, ארץ־ישׂראל, וווּ רבי יהודה הנשׂיא האָט רעדאַקטירט די משניות. Image by Wikimedia Commons
אויפֿן וועג צוריק אַהיים נאָך דער לאַנגיאָריקער אַרבעט בײַ זײַן פֿעטער, האָט יעקבֿ אָבֿינו אַרויסגעשיקט שליחים — „מלאָכים‟ — צו זײַן ברודער עשׂו. רש״י איז מסכּים מיטן מדרש, אַז דאָס זענען טאַקע געווען מלאָכים.
די מיסטישע שליחים האָבן זיך אומגעקערט און איבערגעגעבן, אַז עשׂו איז נאָך אַלץ אין כּעס אויף יעקבֿן, און קומט קעגן אים מיט אַ גאַנצער אַרמיי. צום סוף האָבן די ברידער זיך איבערגעבעטן, נאָר יעקבֿ איז פֿאַר דעם פֿאַרוווּנדיקט געוואָרן אינעם געראַנגל מיט אַ מלאך. פֿאַרן נצחון אינעם קאַמף האָט ער באַקומען אַ נײַעם נאָמען — ישׂראל, שפּעטער אַ סינאָנים פֿונעם גאַנצן ייִדישן פֿאָלק.
אין דער ייִדישער טראַדיציע סימבאָליזירט עשׂו די רוימער און רוימישע אימפּעריע. די אורוואָרצלען פֿון דער דאָזיקער אַסאָציאַציע זענען זייער אַלט.
דאָס וואָרט „ייִדן‟ שטאַמט פֿונעם נאָמען יהודה — יעקבֿס פֿערטן זון, וועלכן זײַנע ברידער האָבן אויסגעקליבן ווי זייער מנהיג. ווי באַלד יהודהס נאָמען מיינט „גאָטס לויבער‟, איז עס פּאַסיק פֿאַרן גאַנצן עם־ישׂראל. דאָס מלכות־יהודה האָט באַזעצט אַ שטח בשכנות מיטן מלכות־אדום, טראַדיציאָנעל אַסאָציִיִרט מיט עשׂון. אדומס לאַנד האָט זיך אָנגעהויבן אינעם נגבֿ, לעבן דער הײַנטיקער ארץ־ישׂראלדיקער שטאָט דימונה, און ווײַטער צום דרום־מיזרח.
אין דער זעלבער צײַט, האָבן אין ירושלים במשך פֿון עטלעכע דורות געהערשט פֿרעמדע מלכים, באַדינער פֿון דער רוימישער אימפּעריע, וואָס האָבן געשטאַמט פֿון אדומישע גרים. ווײַזט אויס, אַז צוליב דעם מישמאַש פֿון פֿעלקער און נעמען האָבן ייִדן אָנגעהויבן אַסאָציִיִרן די אדומים און זייערע פֿירער מיט רוים.
אַז מע רעדט פֿונעם היסטאָרישן און שפּראַכלעכן מישמאַש, לאָמיר זיך דערמאָנען: ווער האָט געשאַפֿן די מאָדערנע פֿאָרעם פֿון לשון־קודש? ניין, אליעזר בן־יהודה (פֿון געבורט: אליעזר־יצחק פּערעלמאַן) איז נישט דער ריכטיקער ענטפֿער! בן־יהודה האָט דווקא געוואָלט פֿאַרוואַנדלען העברעיִש אין אַ וועלטלעכער טאָגטעגלעכער שפּראַך, צו מאַכן עס אויס לשון־קודש.
דעם הײַנטיקן ערבֿ־שבת, ט״ו כּיסלוו, איז דער יאָרצײַט פֿון רבי יהודה הנשׂיא — איינער פֿון די גרעסטע ייִדישע חכמים פֿונעם 3טן יאָרהונדערט, וועלכער האָט צונויפֿגעשטעלט און רעדאַגירט די משניות. מיט זײַן טעטיקייט האָט זיך געשלאָסן די תּקופֿה פֿון תּנאָים; די שפּעטערדיקע חכמים — אמוראָים — האָבן זיך שוין באַצויגן צו משניות ווי צו אַ קאַנאָנישן הייליקן טעקסט. כּמעט אַלע שפּעטערדיקע לשון־קודשדיקע טעקסטן פֿאָלגן דעם מוסטער פֿון לשון־משנה.
הגם ער האָט זיך פֿאַרלאָזט אויף פֿריִערדיקע בײַשפּילן, איז רבי יהודה הנשׂיא, אין אַ גרויסער מאָס, געווען דער פֿאָטער פֿונעם קלאַסישן ליטעראַרישן לשון־קודש. מיט צוויי דורות נאָך זײַן פּטירה האָט רבי יוחנן שוין באַמערקט, אַז „לשון חכמים לחוד‟ — דאָס לשון פֿון משניות שיידט זיך אונטער פֿון תּנ״ך און שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ באַזונדערע שפּראַך.
רבי יהודה (בערך 136־220) איז געבוירן געוואָרן אין דער שווערער צײַט, ווען די רוימער פֿלעגן באַשטראָפֿן ייִדן מיט אַכזריותדיקע גזירות, ווי אַן עונש פֿאַר בר־כּוכבאס אויפֿשטאַנד. זײַנע אָבֿות פֿון טאַטנס צד זענען במשך פֿון דורות געווען ראָשי־סנהדרין; לויט דער משפּחה־מסורה, האָבן זיי געשטאַמט פֿון דוד המלך. די רוימישע מאַכט האָט זיך באַצויגן צו רבי יהודה מיט דרך־ארץ, ווי צו אַ ייִדישן פּרינץ.
באַזונדערס אינטערעסאַנט זענען די לעגענדעס וועגן זײַנע פֿרײַנדלעכע באַציִונגען מיטן רוימישן מלך אַנטונינוס (86־161). ווי באַלד דער אימפּעראַטאָר איז געווען אויף 50 יאָר עלטער, איז יענער לעגענדאַרער פּערסאָנאַזש אָבער מסתּמא געווען אַן אַנדער הויכראַנגיקער רוימער מיטן זעלבן נאָמען. ייִדן האָבן דעמאָלט באַטראַכט יעדן מעכטיקן רוימישן פֿירער ווי אַ „מלך‟.
די חז״ל שילדערט אַנטונינוס ווי אַ גוי אַ צדיק, וועלכער האָט געלערנט תּורה בחבֿרותא מיט רבי יהודה. להיפּוך צו דער מעשׂה מיט יעקבֿ און עשׂו, פֿלעגט אַנטונינוס מכבד זײַן דעם רבין מיט גאַנצע זעק גאָלד און אַנדערע טײַערע מתּנות. לויט די ייִדישע פֿאָלק־מעשׂיות איז ער אַפֿילו צום סוף געוואָרן אַ גר.
אַזוי ווי יעקבֿ אָבֿינו, ווערט רבי יהודה הנשׂיא אַסאָציִיִרט מיט איבערנאַטירלעכע געשעענישן. די חז״ל דערציילן, אַז נאָך זײַן פּטירה פֿלעגט ער קומען יעדן ערבֿ־שבת אַהיים צו מאַכן קידוש מיט זײַן אַלמנה. די מפֿרשים באַטאָנען, אַז דער הימלישער גאַסט איז געווען מער ווי אַ געשפּענסט; אַ גרויסער צדיק בלײַבט נאָך זײַן טויט פֿאַררעכנט פֿאַר אַ לעבעדיקן מענטש.
A message from our CEO & publisher Rachel Fishman Feddersen
I hope you appreciated this article. Before you go, I’d like to ask you to please support the Forward’s award-winning, nonprofit journalism during this critical time.
At a time when other newsrooms are closing or cutting back, the Forward has removed its paywall and invested additional resources to report on the ground from Israel and around the U.S. on the impact of the war, rising antisemitism and polarized discourse.
Readers like you make it all possible. Support our work by becoming a Forward Member and connect with our journalism and your community.
— Rachel Fishman Feddersen, Publisher and CEO
